Rosjanie w Łodzi

Marcin Kowalczyk, Uniwersytet Łódzki

Rosyjska społeczność, która od ponad 150 lat obecna jest na terenie Łodzi, nie bez powodu wliczana jest, jako jedna z czterech głównych grup narodowo–etnicznych, które tworzyły wielkomiejską Łódź fabryczną.

Zaprezentowanie spuścizny kulturalnej i oświatowej rosyjskiej społeczności w Łodzi jest znaczącym problemem, ze względu na trudności w dotarciu do dokumentacji archiwalnej oraz odpowiednim jej przetłumaczeniu. Wiele z istotnych dokumentów zostało wywiezionych z Polski wskutek, zarówno wojennych, jak i powojennych perturbacji, jednak w łódzkim archiwum znajdują się również wartościowe i jeszcze nieopisane przez badacza dokumenty. Jednak na podstawie wspomnień opowiadanych z pokolenia na pokolenie oraz spisanych przez ich bohaterów, bądź też dzieci, wnuki, znajomych, dotrzeć możemy również do ciekawych informacji, które potwierdzą wkład rosyjskiej, chociaż nie tylko, bo ogólnie wschodniej kultury na społeczeństwo łódzkie i Polskie. Wkład ten ma dwutorowy charakter: bezpośredniej działalności łódzkich Rosjan oraz prezentowania szerokiej społeczności łódzkiej, dorobku kulturowego Rosji zarówno przez Polaków, jak i samych Rosjan.

Diaspora rosyjska w większości składała się z pracowników administracji i wojska, jednak poza tymi dwoma grupami znaleźli się również przedstawiciele oświaty, handlu oraz zwykli ludzie, którzy aktywnie uczestniczyli w życiu społeczno–kulturalnym. Pozostawili po sobie znaczący wkład, tworząc w Łodzi organizacje charytatywne, udzielając się w klubach sportowych, pisząc, malując, dyskutując… Ważną, jeżeli nie najważniejszą rolę w kształtowaniu Rosjan w Łodzi, spełniała cerkiew prawosławna oraz organizacje i stowarzyszenia przy niej działające, zarówno w wieku XIX jak i XX. Na potrzeby referatu jej działalność zostanie zarysowana w sposób symboliczny.

Ze względu na brak innych form przekazu Rosjanie, podobnie jak inne mniejszości kulturowe, rozpoczęli wydawać swoje czasopisma. Na przełomie wieku XIX i XX wydawnictwa rosyjskie zajmowały drugą pozycję wśród całej produkcji wydawniczej i trzecią pozycję w drukach właściwych (z pominięciem dokumentów życia społecznego), co stanowiło wysoki procent w stosunku do nielicznej grupy Rosjan. W różnym okresie i z różnym odbiorem, który często powodował, że gazety po krótkim okresie zostały wycofywane z druku, wydawano: „Lodzinskij Listok”, „Łódzka Gazeta Ogłoszeń – Lodzinskaja Gazeta Objawlenij – Lodzer Anzeiger”, „Wremia – Czas – Zeit”, „Lodzinskij Listok Objawlenij”, „Lodzinskaja Mysl” oraz „Lodzinskaja Żizń”. Ciekawym jest fakt ukazywania się po 1910 roku gazet zajmujących się tematyką paranormalną i higieną („Iskorki”, „Myśl” i „Tajnaja Nauka”). W okresie międzywojennym, w Łodzi wydawano, za pośrednictwem Wydawnictwa Kompas, rosyjskojęzyczne czasopisma „Маяк” (czyli „Latarnia morska” – miesięcznik religijny ukazujący się w latach 1922–1939) oraz „Пособие для руководящих кружками христианской молодежи” („Poradnik dla kierujących kółkami młodzieży chrześcijańskiej” – kwartalnik ukazujący się w 1930 roku). Najprawdopodobniej były to czasopisma skierowane do rosyjskojęzycznych emigrantów, wśród których łódzki Kościół Baptystów, do którego należało wydawnictwo, starał się pozyskać nowych członków.

Następna gazeta wydawana była dopiero od 1950 roku i nosiła tytuł „Russkij Golos”. Był to organ prasowy powołanego po wojnie Rosyjskiego Towarzystwa Kulturalno-Oświatowego, który był następcą założonego jeszcze w XIX wieku Rosyjskiego Towarzystwa Dobroczynnego. Ponieważ RTKO, na skutek różnych problemów, zostało rozwiązane, gazeta stała się organem kolejnego stowarzyszenia – Stowarzyszenia „Zwienja”.  Gazeta na swoich łamach kładła nacisk na informacje dotyczące sztuki i kultury, a przedstawiane w niej obszerne artykuły, związane przede wszystkim z literaturą i teatrem, charakteryzował wysoki poziom. Nie mogło być inaczej, ponieważ jej redaktorem był prozaik i uznany dziennikarz – Pantelejmon Jurjew.

Nie oznacza to również, że w okresie poprzedzającym II wojnę światową, w środowisku łódzkich Rosjan nie było osób uzdolnionych literacko. Swoje artykuły publikowała, między innymi, aktywna w wielu dziedzinach życia społecznego i kulturalnego – Irena Pawłowa, która pisała do miesięcznika przeznaczonego dla kobiet, a redagowanego we Lwowie – „Oczag”.

Irena Pawłowa była działaczką Rosyjskiego Towarzystwa Dobroczynnego, jak również kierowała w Łodzi Komitetem Puszkinowskim. Organizowała wieczory poetyckie, a także prowadziła audycje radiowe. W kwietniu 1936 roku przeprowadziła wywiad z młodym rosyjskim poetą – Leonem Gomolickim, który po wojnie osiadł w Łodzi i związał się z nią do końca życia. Był pracownikiem Uniwersytetu Łódzkiego oraz Wyższej Szkoły Aktorskiej, a swoje teksty publikował, między innymi, w tygodniku „Kuźnica”. Od urodzenia, czyli od 1908 roku, z Łodzią związany był Grzegorz Timofiejew – aktywny uczestnik życia literackiego, redaktor pisma „Prądy”, będącego organem Łódzkiego Klubu Literackiego, a jeszcze przed II wojną światową członkiem publikującej w Warszawie, łódzkiej grupy poetów „Meteor”. W czasie okupacji był aktywnym członkiem podziemia kulturalnego, jak również więziono go w obozach w Oświęcimiu oraz Mathausen–Gusen. Kolejną postacią jest Igor Sikirycki – poeta, pisarz i satyryk, który poświęcił się przede wszystkim pracy dla najmłodszej grupy czytelników – dla dzieci. Timofiejew, Gomolicki i Sikirycki wielokrotnie nagradzani byli za swoje dokonania przez różnego rodzaju organizacje i wydawnictwa, jak również byli cenieni przez czytelników.

Zarówno w XIX, jak i wieku XX, odnaleźć można popularne w łódzkiej prasie polskojęzycznej przekłady utworów Lwa Tołstoja, Antona Czechowa, Leonida Andrejewa, Fiodora Sołoguba, Fiodora Dostojewskiego, Władimira Majakowskiego i Aleksandra Wertyńskiego oraz pozostałych twórców rosyjskich. Popularyzowanie dzieł literackich autorów rosyjskich w prasie łódzkiej jest przykładem na stosunkowo duże zainteresowanie sztuką rosyjską, nie tylko wśród marginalnej ilościowo diaspory rosyjskiej, ale całej mieszanki narodowościowo–kulturowej Łodzi. Zaobserwować to można również w teatrze, gdzie pomimo braku sceny rosyjskiej, sztuki autorów rosyjskich były z powodzeniem grane w teatrach. Jednymi z najpopularniejszych były wyreżyserowane przez Aleksandra Zelwerowicza: „Wiśniowy sad”, „Trzy siostry”, „Wujaszek Wania”. Oprócz Czechowa grano również sztuki Mikołaja Gogola, Sergieja Najdienowa, Maksyma Gorkiego, Lwa Tołstoja, Dymitra Mereżkowskiego. Od połowy lat 90. XIX wieku goszczono również rosyjskie trupy aktorskie, jak chociażby zespół dramatyczny, kierowany przez Jelizawietę Gorejewą, która była aktorką Petersburskiego Teatru Cesarskiego. W 1900 roku wystąpiło w Łodzi tzw. Towarzystwo Rosyjskie kierowane przez aktora i reżysera – Modesta Pisariewa. W późniejszych latach, przed I wojną światową, wystąpił zespół Wiery Komissarżewskiej. Przekrój spektakli prezentowanych przez wyżej wymienione zespoły był bardzo szeroki. Grano nie tylko dramaty rosyjskich twórców, ale również sztuki napisane przez autorów zachodnich. Należały do nich między innymi sztuki Maurice’a Maeterlinka, Henryka Ibsena, Friedriecha Schillera. Kierowane przez P. K. Lorenza Rosyjskie Towarzystwo Operowe od 1 marca 1896 roku wystawiło w teatrze „Victoria” 6 oper rosyjskich kompozytorów. W 1907 roku przyjechał do Łodzi zespół pod kierownictwem G.J. Scheina, który w dniach 5–11 maja wystawił 8 oper, w tym Halkę Stanisława Moniuszki. Również istotnym wydarzeniem były występy jednej z najsłynniejszych tancerek klasycznych – Tamary Karsawiny, czy też innych gwiazd teatrów rosyjskich – Marii Michaiłowej i Very Korolli.

Zaraz po wojnie, w 1946 roku, utworzono teatr dla żołnierzy rosyjskich, działał amatorski teatr pod wodzą profesora Michaiła Konstantynowicza (kierował on również teatrem amatorskim założonym przy Miejskim Przedsiębiorstwie Komunikacyjnym), a w późniejszym okresie Teatr Towarzystwa Przyjaźni Polsko–Radzieckiej. Warto również przytoczyć, że od roku 1945 do roku 1960 na scenach łódzkich teatrów państwowych zaprezentowano ponad 50 różnych sztuk autorów rosyjskich.

Oprócz profesora Konstantynowicza, niewątpliwie osobistościami z dziedziny sztuki teatralnej, operowej, bardzo znanymi i cenionymi byli nauczyciele łódzkiej Wyższej Szkoły Muzycznej: prof. Olga Olgina–Mackiewiczowa (artystka oraz pedagog o wielkich zasługach dla kultury nie tylko łódzkiej, wychowawczyni m.in. śpiewaczki operowej Teresy Żylis–Gary i Teresy Kubiak) oraz Grzegorz Orłow – również wychowawca znakomitych artystów, jak chociażby Delfina Ambroziak, a także rodzina Wiłkomirskich.

      W dokumentach i publikacjach odnaleźć można informacje o funkcjonowaniepod koniec XIX wieku rosyjskich chórów. Znawca tematu – Alfons Pellowski – wymienia rosyjski chór mieszany, założony roku 1893 z uczniów uczęszczających do szkół elementarnych, Szkoły Aleksandryjskiej oraz studentów Wyższej Szkoły Rzemieślniczej, jak również chór męski złożony z nauczycieli szkół elementarnych. Innym chórem, wymienionym przez Alfonsa Pellowskiego, był chór mieszany pod kierownictwem Władimira Łukasika, nauczyciela Szkoły Włókienniczo–Przemysłowej w Łodzi, który został założony przy Miejskim Opiekuństwie i Towarzystwie Trzeźwości. W tym samym opracowaniu autor zamieszcza informacje o próbie zarejestrowania w 1907 roku Towarzystwa Śpiewaczego „Mir”, o którego założenie starał się Gustaw Restel. W kalendarzu „Czas”, w spisie towarzystw artystycznych, widnieje informacja o funkcjonowaniu Rosyjskiego Towarzystwa Muzyczno–Dramatycznego w Łodzi, którego prezesem był podpułkownik N. K. Rezanow.

       Wśród znanych solistów, w łódzkim pejzażu muzycznym gościł między innymi kompozytor Sergiusz Rachmaninow oraz inni znani pianiści, jak chociażby Aleksander Ziłoti, Wsiewołod Silvio Bujukli czy Ossip Gabryłowicz. Wśród skrzypków, na uwagę zasługuje przede wszystkim Karol Gregorowicz oraz Jakub Gurwicz.

Orkiestry wojskowe żywo uczestniczyły w organizowanych w Łodzi koncertach, które przede wszystkim odbywały się w plenerze. Na szczególną uwagę zasługuje orkiestra 37 Jekaterynburskiego Pułku Piechoty, której występy nagradzano gromkimi brawami. Inną łódzką orkiestrą wojskową była orkiestra Orkiestra 6 (Głuchowskiego) Pułku Dragonów, jak również przyjeżdżały do Łodzi orkiestry wojskowe z Piotrkowa Trybunalskiego, Gostynina, Końskich, Warszawy, Częstochowy i innych miast. Do lat 90. łódzkimi orkiestrami dyrygowali przede wszystkim Czesi, Polacy lub Niemcy, dopiero później dyrygentami orkiestr byli Rosjanie, którzy najczęściej kończyli Warszawski Instytut Muzyczny. W samej Łodzi Rosjanie otwierali swoje warsztaty muzyczne, nauczając śpiewu i gry na różnych instrumentach, o czym świadczyć mogą ogłoszenia z miejscowych gazet (np. ogłoszenia Daniela Hermana – wiolonczelisty Opery carskiej w Petersburgu).

W innych dziedzinach sztuki cenieni byli między innymi Witold Wołczaski, który prowadził szkołę rysunku oraz rysownik i ilustrator Włodzimierz Zamarajew. Witold Wołczaski posiadał pracownie przy ulicy Zawadzkiej 14 (obecnie Próchnika), a do grona jego absolwentów należą Teodora Trenkler-Skotnicka, Helena Eugenia Glanc-Bartkiewicz oraz pejzażysta młodopolski – Henryk Szczygliński. O pozostałej grupie artystów można znaleźć jedynie wzmianki dotyczące ich działalności. Najczęściej byli to zdemobilizowani żołnierze, którzy pozostając w Łodzi oddawali się pasji artystycznej. Można tu wymienić nazwiska malarza Aleksandra Dorofiejewa, czy Aleksandra Jefimowa, który łączył pasję z pracą nauczyciela.

Najwybitniejszą przedstawicielką sztuk plastycznych jest jednak Katarzyna Kobro, żona Władysława Strzemińskiego, który właśnie dzięki niej odkrył w sobie zdolności plastyczne. Artystka, przedstawiająca nowe formy w sztuce, w latach 20. razem ze swoimi przyjaciółmi powołała do życia grupę „a.r.”. Grupa ta tworzyła modernistyczne rzeźby i poszukiwała galerii, która zechciałaby wystawić prace artystów. Warszawskie galerie nie chciały przedstawić prac zebranych przez grupę „a.r.”, uznając je zapewne za zbyt szokujące i abstrakcyjne, jednak udało się zorganizować taką wystawę w latach 30. XX wieku w Łodzi – siedzibie grupy. Wśród artystów, którzy nadesłali swoje prace wymienia się Jeana Arpa, Ferdynanda Légera, Karola Hillera, Stanisława I. Witkiewicza czy Pabla Picasso oraz członków grupy „a.r.” Katarzynę Kobro, Władysława Strzemińskiego, Henryka Stażewskiego. Na wystawie zaprezentowano dokonania artystów–modernistów z całego świata. Wystawa wzbudziła duże zainteresowanie, a grupa zyskała przychylność krytyków sztuki. Te wydarzenia spowodowały, że od tego czasu Łódź stała się centrum światowego modernizmu w sztuce. W ślady artystów z grupy „a.r.” poszli również architekci, pozostawiając na terenie Łodzi znakomite budowle i osiedla w stylu modernistycznym, jak chociażby istniejące do dziś osiedle Montwiłła–Mireckiego, na którym mieszkała później Katarzyna Kobro wraz ze swoją córką Niką.

Wśród artystów związanych z rodziną Strzemińskich znajduje się Bolesław Utkin, urodzony w 1913 roku w Moskwie, a zamieszkały w Łodzi od 1914 roku. Na początku lat 30. poznał Władysława Strzemińskiego, który został jego nauczycielem. W latach 60. wykonał rekonstrukcję prac Katarzyny Kobro dla Muzeum Sztuki miasta Łodzi. Zmarł w Łodzi w 1993 roku.

Szkolnictwo rosyjskie rozwijało się w Łodzi powoli, chociaż systematycznie. W 1878 roku wprowadzono język rosyjski jako język obowiązkowy, a następnie jako język wykładowy, na skutek czego, sprowadzono z Rosji jeszcze większą liczbę nauczycieli. Od 1879 roku społeczeństwo łódzkie mogło cieszyć się z utworzenia dwóch rosyjskojęzycznych szkół średnich – jednej męskiej, drugiej żeńskiej. Szkołę męską ulokowano przy ulicy Mikołajewskiej (obecnie Sienkiewicza), natomiast żeńską umieszczono w 1903 roku przy ulicy Średniej (obecnie Pomorska). Oba budynki pełnią do dzisiaj swoje funkcję i mieszczą się w nich III Liceum Ogólnokształcące (w budynku dawnego Gimnazjum Męskiego) oraz IV Liceum Ogólnokształcące (w budynku Gimnazjum Żeńskiego). Istotny wkład w rozwój oświaty miały również szkoły prywatny, które ukierunkowane były na kształcenie ogólne lub kierunkowe. Właścicielami często byli Rosjanie, a szkoły pod ich kierownictwem cieszyły się uznaniem. Wśród tych szkół można wymienić szkoły Iwanowej, Cyrkowskiej, czy Jaszuńskiej.

  W opracowaniu pod redakcją Ryszarda Rosina Łódź. Dzieje Miasta, zamieszczone dane informują, że w roku 1912 rosyjskie szkolnictwo elementarne reprezentowały 3 szkoły z 8 nauczycielami i łączną liczbą uczniów 374 oraz szkoła cerkiewno–parafialna z 2 nauczycielami oraz 123 uczniami, a także Szkoła Aleksandryjska. Sytuacja w roku 1913 wyglądała jeszcze inaczej i pokazywała, że oświata rosyjska w Łodzi, w dalszym ciągu się rozwijała. W roku 1912, wśród 23 szkół przyfabrycznych, znalazła się również szkoła prowadzona przy zakładach Włodzimierza Stolarowa. Warty odnotowania jest również fakt utworzenia w 1914 roku rosyjskiego seminarium nauczycielskiego.

Po I wojnie światowej, oprócz szkół polskich, w dalszym ciągu istniały szkoły dla Łodzian narodowości niemieckiej, jak i dla Łodzian narodowości rosyjskiej. Najważniejszą niemiecką szkołą było Lodzer Deutsche Gymnasium (Łódzkie Gimnazjum Niemieckie, w skrócie LDG) oraz związane z nim żeńskie gimnazjum niemieckie, do których uczęszczali również Żydzi, jak też Polacy i Rosjanie. Jedną z abiturientek szkoły niemieckiej była późniejsza profesor Uniwersytetu Łódzkiego – Ilja de Lazari–Pawłowska, z kolei do szkoły prywatnej Zimowskiego uczęszczali bracia Stolarowowie. Po I wojnie światowej istniały dwie rosyjskie szkoły powszechne oraz gimnazjum Pelagii Cyrkowskiej. Do rosyjskich szkół należy zaliczyć działającą od września 1893 roku szkołę przyparafialną, znajdującą się w budynku przytułku przy cerkwi św. Olgi. Uczęszczały do niej, podobnie jak do LDG, zarówno prawosławne dzieci, jak i wyznawcy innych religii. Oprócz szkoły parafialnej w Łodzi utworzone zostały również szkoły całkowicie prywatne, które istniały tylko w okresie międzywojennym, a o ich działalności niewiele wiadomo. Od początku lat 20. istniało również 3 klasowe gimnazjum, które miało swoją siedzibę przy ulicy Dzielnej 40 (Narutowicza). Od 1907 roku, przy ulicy Mikołajewskiej 111 (obecnie Kilińskiego), otworzona została szkoła Pelagii Cyrkowskiej, która funkcjonowała również po wojnie. Według opracowania z roku 1924, sporządzonego przez Zygmunta Zagórskiego, który zebrał informacje dotyczące szkół mieszczących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w łódzkim gimnazjum Cyrkowskiej pracowało 9 prawosławnych, 3 osoby wyznania ewangelickiego i 1 katolik. Właścicielka Gimnazjum była, według przypuszczeń Krzysztofa Baranowskiego, pochodzenia rosyjskiego lub też niemieckiego, a wyznania prawosławnego. Cyrkowska, urodzona w 1874 roku, posiadała dyplom domowej nauczycielki, a w szkole nauczała niemieckiego, matematyki i geografii.

W okresie międzywojennym działalność oświatową prowadził również łódzki oddział Rosyjskiego Towarzystwa Dobroczynnego, mieszczący się w Łodzi na ulicy Piotrkowskiej 91, który w budynku na ulicy Składowej 15 organizował kursy nauki języka rosyjskiego. Podczas okupacji niemieckiej mniejszości rosyjskiej pozwolono uczęszczać do placówek oświatowych, w których tworzono dla nich specjalne klasy. Jak pisze Tadeusz Bojanowski, w marcu 1942 roku zorganizowano dwie klasy dla 67 uczniów, a w połowie 1944 roku były już trzy klasy, dla łącznej liczby 109 uczniów, których kształciło dwóch nauczycieli.

Ten krótki referat stanowi jedynie wstęp do szerszych badań. Przedstawione powyżej materiały opierają się na spisanych i najczęściej, opublikowanych wspomnieniach. Nie została w nim zaprezentowana szeroka działalność Rosyjskiego Towarzystwa Dobroczynnego organizacji sportowych, harcerstwa. Nie wspomniałem o działalności Iriny de Lazari, rodziny Zyzykinów, Stolarowów i wielu innych, którzy zapisali się w annałach kultury, oświaty i sportu łódzkiego, a którzy znani byli również na arenie międzynarodowej. Wszystkie te nazwiska, dla niektórych bardziej znajome, dla innych nieznane, uzupełnione powinny zostać o osiągnięcia osób, które żyją obecnie w Łodzi i z Łodzią są związani. Osób, bez których obecna rosyjska Łódź nie mogłaby istnieć – Anastazji Tymińskiej oraz Pawła Samokhina.
Ich wkład w rozwój kultury rosyjskiej w Łodzi nie jest do przecenienia.

---

• Использованная литература
  

J. Jaworska, Wydawnictwa łódzkie w latach 1868–1918. Szkic historyczno–statystyczny, „Roczniki biblioteczne”

J, Jaworska, Ruch wydawniczy [w:] R. Rosin, Łódź. Dzieje miasta, t. 1, Warszawa–Łódź 1980

http://www.mochola.org/russiaabroad/ruspress.htm

L. Olejnik, Kres autonomii. Rosyjskie stowarzyszenia w Łodzi po II wojnie światowej, „Kronika miasta Łodzi”, nr 2/2006

http://www.mochola.org/russiaabroad/ruspisppl.htm

I. Górski, Zaborcy i uchodźcy, „Ziemia Łódzka”, nr 12/2005

M. Gumola, Rosyjski poeta, polski prozaik. Leona Gomolickiego życiorys nie tylko literacki, „Kronika miasta Łodzi”, nr 2.2006.

I. Górski, Cerkiew, która jednoczyła, „Ziemia Łódzka”, nr 1/2005

H. Wiśniewski, Rosyjskie miejsca, rosyjskie znaki. Z tak nieodległej pamięci, „Kronika miasta Łodzi”, nr 2/2006, Łódź 2006

J. Wilmański, Dzieje prasy łódzkiej (z Płatków sadzy), http://www.art.intv.pl/Wilma%C5%84ski%20J./Czasopisma/

b. a., http://en.wikipedia.org/wiki/Grzegorz_Timofiejew;

E. Pleszkun–Oleniczka, Literatura rosyjska w łódzkiej prasie lat 1918–1920, [w:] Przegląd Humanistyczny, nr 9, Warszawa 1976

I. Górski, Teatr spod znaku Czechowa, „Ziemia Łódzka”, nr 2/2008,

[1]M. Chudobiński, Utalentowana szkoła, „Ziemia Obiecana”, nr 5/2008

I. Górski, Rosyjska europejskość, „Ziemia Łódzka”, nr 3/2007

J. S. Witkiewicz, Leksykon operowy.

I. Górski, Rosjanie ziemi łódzkiej, „Ziemia Łódzka”, nr 8/2004

K. Woźniak, Życie kulturalne i oświatowe w Łodzi w XIX i XX wieku (do 1939 r.) [w:] S. Gala (red.), Rola nauczycieli łódzkich w tworzeniu dziedzictwa kulturowego Łodzi, Łódź 1998.

 „Czas. Kalendarz na rok 1913”, Łódź 1902.

A. Pellowski, Kultura muzyczna Łodzi do roku 1918, Łódź 1994.

M. Chadubiński, W dawnej Łodzi, „Ziemia Łódzka”, nr 1/2008, s. 17.

B. Pellowska–Chudobińska, Jak to w Łodzi wspólnie muzykowano, „Ziemia Łódzka”, nr 8/2009.

A. Pellowski, Kultura muzyczna Łodzi do roku 1918, Łódź 1994.

L. Cieślak, Kultura muzyczna w Łodzi wielonarodowej XIX–XX wieku [w:] P. Samuś (red.), Polacy – Niemcy – Żydzi w Łodzi w XIX–XX wieku. Sąsiedzi dalecy i bliscy, Łódź 1997.

J. Strzałkowski, Słownik artystów łódzkich, Łódź.

Ł. Grzejszczak, Kolonia Apellesowa „przed wielkim jutrem”. Z dziejów plastyki łódzkiej w latach 1890–1918, „Kronika miasta Łodzi”, nr 2/2006, Łódź 2006.

K. Krygier, Rosjanka–Łodzianka–Europejka. Katarzyna Kobro – wielkość niedoceniona, „Kronika miasta Łodzi”, nr 2/2006, Łódź 2006, s. 57–63 http://www.stat.gov.pl.

B. Filanowski. Od a. r. po ms2 – czyli jak awangarda trafiła do Łodzi. http://www.fabrykancka.pl/historia/artykuly/od–a.r–po–ms–czyli–jak–awangarda–trafila–do–lodzi–2.html

Zob. praca magisterska B. Anders, Przecław Smolik. Organizator łódzkiego życia artystycznego (Działalność w latach 1929–1933), maszynopis w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego.

b. a., http://pl.wikipedia.org/wiki/Osiedle_im._J%C3%B3zefa_Montwi%C5%82%C5%82a–Mireckiego_w_%C5%81odzi

K. Stefański, Gmachy użyteczności publiczne w Łodzi.

R. Rosin (red.), Łódź. Dzieje miasta, Warszawa–Łódź 1980, s. 525; por.  I. Nowakowska, Łódzkie szkoły średnie pod koniec XIX i na początku XX wieku, [w:] „Wędrownik. Biuletyn Krajoznawczy RPK PTTK w Łodzi”, nr 1 (363)/2000, s. 22, także  L. Włodkowski, Z dziejów szkolnictwa w Łodzi. Od szkoły parafialnej do akademickiego miasta [w:] „Kronika miasta Łodzi”, Łódź 2000, nr 2/2000.

L. Włodkowski, Z dziejów szkolnictwa w Łodzi. Od szkoły parafialnej do akademickiego miasta, „Kronika miasta Łodzi”, Łódź 2000, nr 2/2000.

K. Baranowski, Średnie szkoły ogólnokształcące mniejszości narodowych w Łodzi w okresie drugiej Rzeczypospolitej, [w:] T. Jałmużna, Rola szkolnictwa łódzkiego w tworzeniu dziedzictwa kulturowego Łodzi w XX wieku. Tradycje i współczesność łódzkich szkół, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 2001.

b. a., http://pl.wikipedia.org/wiki/Maksymilian_Stolarow

N. Stolińska–Pobralska, Instytucje opieki nad dzieckiem w międzywojennej Łodzi, Łódź 2002.

H. Delfas, Parafia prawosławna w Łodzi (1884–1914), „Rocznik Łódzki”, nr 50, r. 2003.

A. R. Mochola, Szkolnictwo rosyjskie w Polsce, http://www.mochola.org/russiaabroad/mochola/russchoo.htm

Z. Zagórowski, Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminariów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych, Książnica Polska, Lwów – Warszawa 1924.

K. Baranowski, Średnie szkoły ogólnokształcące mniejszości narodowych w Łodzi w okresie drugiej Rzeczypospolitej, [w:] T. Jałmużna, Rola szkolnictwa łódzkiego w tworzeniu dziedzictwa kulturowego Łodzi w  XX wieku. Tradycje i współczesność łódzkich szkół, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 2001.

b.a., „Księga adresowa miasta Łodzi i województwa łódzkiego z informatorami. Rocznik 1937–1939”, Łódź b.d..

S. Wojtkowiak, Łódzkie narodowości [w:] A. Gałecki (red.), Łódź wielonarodowa i wielowyznaniowa a idea tolerancji, Łódź 1997.

T. Bojanowski, Łódź pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej (1939–1945), praca habilitacyjna wydana przez „Acta Universitatis Lodziensis”, Łódź 1992.

Материалы
II Международной научно-практической конференции
„Русское культурное наследие в Польше”
Лодзь, 28–29 мая 2011